عکس| ایران چند گونه گنجشک دارد؟
امروز ۲۹ اسفند مصادف با ۲۰ مارس روز جهانی گنجشک (World Sparrow Day) است. این روز که از سال ۲۰۱۰ توسط انجمنی در هند پایه گذاری شده در روز ۲۰ مارس در بیش از ۵۰ کشور دنیا جشن گرفته می‌شود.
علیرضا هاشمی - پرنده شناس و مدیر گروه انجمن پرنده شناسی طرلان- درباره اهمیت این روز اظهار کرد: گنجشک‌ها ازروزگار قدیم یکی از مفیدترین پرندگان برای انسان‌ها بوده‌اند چراکه همیشه در اطراف آن‌ها حضور داشتند. برخی گونه‌ها در علم حفاظت گونه‌های پرچم هستند که با بالابردن پرچم اهمیت این گونه سایر گونه‌ها نیز حفظ می‌شوند. گنجشک از همین گونه است و به همین علت روز جهانی دارد. گنجشک‌ها گونه‌های بسیاری دارند، اما نکته حائز اهمیت این است که راسته گنجشک‌سانان جمعیت بسیار بزرگی از پرندگان را شامل می‌شوند.
هاشمی با اشاره به اینکه بزرگترین گنجشک سان ایران «کلاغ‌ها» هستند، ادامه داد: آن‌ها نقش بسیار مهمی را در چرخه‌ها و جایگاه‌های اکولوژیک خاص دارند. از جمله این موارد می‌توان به نقش موثرشان در کنترل آفات و کنترل حشرات مضر برای انسان اشاره کرد.
این کارشناس پرندگان تاکید کرد: مسلما حضور بخش بزرگی از گیاهان و جانوران دیگر به حضور گنجشکان وابسته است.
هاشمی اهمیت گنجشک‌ها را با ذکر مثالی توضیح داد: گنجشک‌ها به‌صورت تعداد پرشمار زندگی می‌کنند. بدین جهت بعضا رقیب غذایی انسان‌ها در استفاده از منابع کشاورزی مانند گندم و جو هستند. به عبارتی در برخی مواقع گنجشک‌ها باعث آسیب رسیدن به محصولات کشاورزی می‌شوند. در دهه ۵۰ میلادی رهبر وقت چین تصور می‌کرد گنجشک‌ها برای مردم مضر هستند و باید در بخش محدودی از چین از بین روند بنابراین به مردم اعلام کرد که شما می‌توانید یا گنجشک‌ها را بکشید و بخورید یا آن‌ها را به قدری بپرانید تا نتوانند استراحت کنند و از خستگی بمیرند. این اتفاق برای تمامی پرندگان کوچک آن منطقه افتاد.
این پرنده‌شناس اضافه کرد: پس از این واقعه آن منطقه دچار قحطی‌های بسیار وحشتناکی شد چراکه درست است پرنده‌ها بخشی از آن سهم کشاورزی را مصرف می‌کردند و به نوعی آفت بودند، اما در عین حال سهم بسیار بزرگ و موثری در کنترل آفات نباتی داشتند. آن‌ها باعث کنترل جمعیت حشرات و کنه‌ها می‌شدند. با از بین رفتن‌شان ب شدت جمعیت حشرات و آفات گیاهی افزایش پیدا کرد، به طوری‌که تمام محصولات نابود شدند. در چنین شرایطی مردم مجبور به استفاده افراطی از سموم دفع آفات شدند. در نتیجه با ورود این سموم به سیستم سایر موجودات نیز آسیب دیدند. از طرف دیگر حشراتی که براثر سم بیش از حد از بین رفته بودند باعث برهم زدن زنجیره‌ها شدند. درنتیجه مشکلات بسیار زیادی به وجود آمد، به‌طوری‌که متخصصان معتقدند در آن زمان بین ۱۵ میلیون تا ۴۵ میلیون انسان براثر مواردی مانند قحطی از بین رفتند که وابسته به کشتن همان پرندگان کوچک بود. پس از این اتفاق بود که اهمیت گنجشک‌ها روز به روز بیشتر شد.
این کارشناس ارشد تنوع زیستی ضمن اشاره به اینکه در ایران بیش از ۱۰ گونه گنجشک داریم توضیح داد: گنجشک خانگی، سینه‌سیاه، گلو زرد و رودخانه‌ای برخی از گنجشک‌های ما هستند. شکل ظاهری آن‌ها بسیار به هم شباهت دارند، اما گونه‌های متفاوتی را شامل می‌شوند.
گنجشک سینه سیاه
هاشمی درباره گنجشکی که بیشتر در شهر‌ها دیده می‌شود، گفت: گنجشک خانگی، درختی و سینه‌سیاه بیشترین جمعیت را از میان انواع گونه‌ها در شهر‌ها دارند. بسته به اینکه در کجای ایران سکونت داشته باشیم می‌توان مشخص کرد که کدام گونه از آن‌ها در منطقه بیشتر وجود دارد. به عبارتی برحسب موقعیت جغرافیایی شاهد گونه‌های متفاوتی از گنجشک‌ها هستیم.
گنجشک درختی
این کارشناس پرندگان ادامه داد: بیشترین گنجشک در شرق کشور مانند مشهد از نوع گونه درختی است، اما در تهران و اطراف آن بیشتر گنجشک خانگی دیده می‌شود.
وی درباره زیستگاه گنجشک‌ها اظهار کرد: به طور غالب گنجشکان به درختان، محیط زیست سبز و گیاهی وابستگی بیشتری دارند. شاید مقدار اندکی گنجشک کوهی در مناطق کوهستانی وجود داشته باشد، اما غالب آن‌ها به پوشش گیاهی درختان بسیار وابسته هستند چراکه بخش بزرگی از غذای خود را از طریق دانه تامین می‌کنند.
هاشمی با اشاره به اینکه گنجشک خانگی بیشترین پراکنش را در جهان دارد، افزود: شاید روز جهانی گنجشک‌ها بهانه مناسبی برای پرداختن به نقش مهم گنجشک‌ها در کنار انسان‌ها باشد همچنین این روز می‌تواند بهانه مناسبی برای پرداختن به نقش کل پرندگان نه فقط برای زیبایی طبیعت بلکه برای ارتباط آن‌ها با زندگی‌مان باشد.
این کارشناس پرندگان درباره یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های گنجشک‌ها توضیح داد: آن‌ها به نوعی با ما انسان‌ها هم‌سفره هستند چراکه علاوه بر اینکه در زیستگاه ما زندگی می‌کنند، از آنچه ما می‌خوریم نیز تغذیه می‌کنند.
وی ضمن اشاره به اینکه پرندگانی که به‌طور دائم در کنار انسان‌ها هستند می‌توانند شاخصی برای سلامت آنان باشند، تصریح کرد: آن‌ها علاوه بر اینکه در محیط زیست ما زندگی می‌کنند، در برخی موارد از انسان‌ها نیز نسبت به تغییرات زیستی حساس‌تر هستند. در نتیجه می‌توانند شاخصی باشند برای اینکه اگر حالشان مساعد نبود در آینده نزدیک حال ما نیز خوب نخواهد بود.
هاشمی درباره اهمیت وجود هر موجودی در جای خود گفت: هر موجودی در طبیعت نقش مهم و استراتژیک را در جای خود ایفا می‌کند. اگر جمعیت هر موجودی تغییر کند یا از اکوسیستم حذف شود چرخه طبیعت به مشکل می‌خورد و در نهایت ضرر آن به ما نیز می‌رسد چراکه چرخه زیستی برهم خورده است. تنها یک پرنده نیست که از بین رفته است و تمام زنجیره‌های زیستی نیز که ما به آن‌ها متصل هستیم نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
این کارشناس پرندگان با اشاره به اینکه گنجشک‌ها بیشتر در اطراف محل زندگی و مناطق مسکونی ما حضور دارند، توضیح داد: سلیقه انتخاب محل سکونت انسان و گنجشک شبیه یکدیگر است. هر دو منطقه سرسبز دارای آب، درخت و زمین کشاورزی حاصلخیز را انتخاب می‌کنند حتی در گذشته گنجشک‌ها زیر سقف شیروانی و درختان حیاط خانه‌ها لانه می‌ساختند و همزیستی مسالمت‌آمیزی بین انسان و گنجشک وجود داشت این در حالیست که اکنون ما درحال تغییر شهر‌ها و روستا هستیم. فضا‌های سبز و باغ‌ها درحال از بین رفتن هستند. اکنون خانه‌هایی با دیوار کاهگلی تبدیل به برج‌هایی با دیوار بتنی و سطح صیقلی، صاف و سنگی شده است و هیچ مکانی برای ساخته شن لانه گنجشک‌ها و زادآوری‌شان وجود ندارد.
وی تاکید کرد: تمامی این موارد با سرعت زیادی در حال رخ دادن است و پرندگان به علت اینکه جایی برای زندگی ندارند یا از بین می‌روند یا از ما دور می‌شوند. در آینده این موضوع مشکلات بسیاری را برای ما به وجود می‌آورد چراکه آن‌ها بسیار در کنترل آفات و حشرات موثر هستند. افرایش جمعیت حشرات و استفاده از سم برای دفع آن‌ها باعث از بین رفتن موجودات مفید می‌شود بنابراین مجبور به انتخاب جایگزین برای آن‌ها هستیم و همینطور این چرخه معیوب پیش خواهد رفت.
هاشمی با اشاره به شعار روز گنجشک‌ها توضیح داد: مناسب‌ترین شعار این است که تنها ما در کره زمین نیستیم و زمانی حالمان خوب است که همه حتی گنجشک روی درخت حیاط خانه هم حالش خوب باشد. اگر گنجشک‌ها حالشان خوب نباشد، ما هم حالمان خوب نخواهد بود. در این روز باید نقش گنجشک‌ها را گرامی بداریم و از آن‌ها بابت حضورشان تشکر کنیم.
برای نجات جان گنجشک‌ها چه کنیم؟
این کارشناس پرندگان در ادامه گفت: باتوجه به اینکه ما نمی‌توانیم جلوی این تغییرات را بگیریم با انجام اقداماتی می‌توانیم از گنجشک‌ها حمایت و از کاهش جمعیت آن‌ها جلوگیری کنیم. اولین قدم حفظ محیط‌هایی مانند پارک‌ها و فضا‌های سبز شهری است که برایمان باقی مانده است. دومین قدم مناسب‌سازی آن‌ها برای پرندگان است. به عنوان نمونه محیط‌های کوچک سبز شهری باقیمانده را با رخداد‌هایی مانند چهارشنبه سوری ناامن نکنیم همچنین نورپردازی‌های شهری را به گونه مخاطره‌آمیز برای پرندگان انجام ندهیم. مبلمان شهری پارک‌ها و فضای سبز را به گونه‌ای طراحی کنیم که مناسب سایر تنوع زیستی مجموعه هم باشد، به‌طوری‌که در پارک‌ها مناطق امنی را برای پرندگان لانه‌گذاری کنیم تا در نهایت مردم با مشاهده آن‌ها نسبت به پرندگان دغدغه‌مند شوند.
هاشمی در پایان اظهارکرد: در گذشته بذر برخی گیاهان بومی مورد تغذیه گنجشک‌ها قرار می‌گرفت، اما اکنون گیاهانی که شهرداری در فضای سبز شهری از آن‌ها استفاده می‌کند، هیچ کدام بومی نیستند و میوه و بذری ندارد که برای گنجشک‌ها مناسب باشد. باید به این نکته توجه کرد که آیا فضای سبز و پارکی که در حال ایجاد آن هستیم برای حیات وحش و تنوع زیستی شهری‌مان مناسب است یا خیر؟ باید کمی مهربان‌تر نسبت به آن‌ها باشیم این در حالیست که درحال تخریب زیستگاه آن‌ها هستیم. حداقل می‌توانیم اقداماتی مطابق میل آن‌ها نه صرفا اقدامات اقتصادی انجام دهیم.
